يكي از مسائل در خانواده هاي معنوي، آگاهي از روش هاي صحيح ايجاد علاقه در فرزندان نسبت به مسائل ديني است. برخي از خانواده ها علي رغم تلاش هاي بسيار، موفق به ايجاد انس نمي شوند و گروهي ديگر پرداختن به اين مسأله را با رفتارهايي نامناسب همراه مي كنند. در اين مقاله با قوانين اصلي رسيدن به چنين هدفي آشنا مي شويد.

1- اول جذب و آموزش سپس رفتار

پيامبر اعظم (ص) مي فرمايد: كودكانتان را گرامي بداريد و آنان را خوب تربيت كنيد. يكي از اصول تربيت ديني به ويژه علاقه مندي كودكان به عبادت، توجه به آموزش اين مسأله است . كودكي كه از همان اوان طفوليت خود را در كنار عبادت والدين و در جمع هاي معنوي مي  يابد، زمينه بيشتري براي پرسشگري درباره دين و امور ديني در او شكل مي گيرد. از اين رو بر پدر و مادر لازم است خود را براي پاسخگويي به سؤالات ديني كودك آماده سازند آگاهي كودكان از چگونگي انجام فرايض ديني و نيز دانستن فلسفه انجام آن به گونه اي محدود، مي تواند مشوق خوبي براي انجام اين كار و استمرار آن باشد مثلاً درباره نماز خواندن كودكان، اگر در سن مطالعه هستند كتابهاي مناسب تهيه كنيم و در مناسبت هايي به آنان هديه بدهيم .

2- تشويق به جاي تحميل

برخي از پدرها و مادرها ، به خوبي از شيوة تشويق كودك بهره مند مي شوند. اين تشويق ها مي تواند كلامي و غير كلامي باشد. مثلاً دختر خردسالي كه در كنار مادر به نماز ايستاده مي تواند بعد از نماز با اين جملات تحسين شود: تو توي اين چادر نماز مثل فرشته ها شدي! وقتي دست هاي كوچولويت را براي دعا بالا مي گيري، خيلي زيبا مي شوي از وقتي كه با من نماز مي خواني احساس مي كنم كه دوست داشتني تر شدي . همچنين مي توان به صورت متناوب هديه هايي را به كودكان داد و آنان را بدين وسيله به خاطر رفتار خوبشان تشويق كرد. توجه داشته بايد كه در اين زمينه از واژه جايزه استفاده نكنيد زيرا فرزندان شما را شرطي مي كند اما واژه هديه در اين زمينه مناسب تر است چون هم انگيزه رفتارشان را دروني نگه مي دارد و هم از آسيب شرطي شدن و عبادت به شرط مزد آنان را دور مي كند. ضمن اينكه هديه آييني ديني است و بار عاطفي بيشتري را دارد . وقتي كودك هنگام نماز خواندن شما جانماز مي آورد و به اصطلاح خودش نماز مي خواند، او را تشويق كنيد و دستي بر سر ورويش بكشيد . پسري كه هنوز مكلف نشده همين كه تشويق و ترغيب شود و اين نكته را درك كند كه اگر خدا به من گفته نماز بخوانم براي اين است كه به او نزديك شوم و تقرب پيدا كنم به اين نتيجه خواهد رسيد كه از اين طريق از بهداشت رواني بالاتري برخوردار خواهد شد و آرامش پيدا مي كند. بنابراين قطعاً نماز مي خواند ولي زور و تهديد روش هاي نتيجه بخشي نيست. مهم ترين نكته اي كه كودكان بايد بدانند اين است كه انجام فرائض ديني براي خودشان چه سودي (آرامش روحي و رواني ) دارد؟ كارهاي معنوي به تعميق و تأمين بهداشت رواني كودكان كمك مي كند و هيچ سودي براي ديگران ندارد. از كودكان بخواهيم انجام دادن يا ندادن فرائض ديني را با هم مقايسه كنند تا خودشان نتيجه بگيرند كه پايبندي به اين احكام به نفع آنهاست.

3- خوشايند سازي

يكي از اصولي كه سبب تكرار رفتار مي شود همراه كردن رفتار با چيزهايي است كه كودك به آنها علاقه مند است. مثلاً وقتي كودك با ما به نماز جماعت مي ايستد، اگر نماز كمي با سرعت خوانده شود و پس از نماز هم كودك مورد محبت شما قرار بگيرد براي بار دوم هم مايل خواهد بود كه نماز را به جماعت بخواند ولي اگر او را  در يك مجلس طولاني دعا برديد و توجهي به خستگي او نكردي، با اين كار انس با دعا را از او مي گيريد و رفتار دعا و نيايش در نزد اين كودك عملي خسته كننده مي شود. مثال ديگر ، وقتي كودكي براي شركت در مراسم مذهبي وارد مسجد مي شود ، زماني كه با احترام و محبت اعضاي مسجد روبرو گردد، ميل به تكرار اين كار در او بيشتر شكل مي گيرد تا زماني كه با تند خويي عده اي روبرو شود يا در مجلس  براي همه چاي و شربت در نظر بگيرند اما به بچه ها به بهانه اينكه فرش را كثيف مي كنند، چيزي داده نشود. در دوره كودكي اساس كار و تربيت ديني كودك بر تقويت پيوند عاطفي او با دين استوار است. از اين رو بايد از سخت گيري نابجا پرهيز نمود.

در احكام ديني ما هم اين ظرافت رعايت شده است. مثلاً شما حق نداريد بدون رضايت كودك در جاي او بنشينيد. يا دستور داده شده كه به كودكان احترام بگذاريد و به آنان محبت كنيد. بايد قبل از اينكه بچه ها به سن تكليف برسند، آنها را براي اين امور آماده كنيم، يعني فضاي خانواده بايد ملكوتي باشد نه اينكه به كودك پنج ساله بگوييم كه بايدحتماً نماز بخواني ! همچنين فراهم كردن شرايط خوب براي انجام عبادت مي تواند در ايجاد علاقه مؤثر باشد مثلاً در ايام سرد سال زمينه اي را فراهم كنيد تا فرزند شما بتواند با آب گرم وضو بگيرد و يا در اتاقي كه از گرما و هواي مطلوبي برخوردار است نماز بخواند.

4- اصل تدريج

يكي از اصول اساسي در سوق دادن فرزندان به عبادت، توجه به ميزان توانايي اوست. بر والدين لازم است تا ميزان تحمل كودك را در انجام رفتارهاي ديني و عبادات در نظر داشته باشند تا ميل به اين كار هميشه در آنان باقي بماند. كودكي كه امروز در آغاز مسير بندگي قرار دارد، آن هم در دوره كارورزي و تجربه رفتار ديني با يك توانايي فكري و عملي محدودي روبرو ست .    نمي شود از اين كودك انتظار داشت كه همانند بزرگسال ، به عبادت بايستد و مدت زمان زيادي را همراه با حضور قلب كامل مشغول خواندن نماز باشد. يا شما را در انجام روزه هاي مستحبي آن هم در تابستان يا ايام تحصيل همراهي كند. براي اينكه فرزنداني با نشاط در زمينه عبادت و مسائل ديني پرورش دهيم ، لازم است تكاليف ديني را در نظر آنها آسان جلوه داده و يادگيري و انجام آن را در طول زمان و چند سال توزيع كنيم . امام صادق (ع) در اين باره مي فرمايد: وقتي بچه سه ساله شد، كلمه“ لا اله الا الله“ را يادش بدهيد . سپس او را رها كنيد تا به سن سه سال و هفت ماه و بيست روز برسد، آنگاه“ محمد رسول الله“ را يادش بدهيد. سپس تا سن چهار سالگي رهايش كنيد و در سن چهار سالگي“ صلوات بر محمد(ص) “را يادش بدهيد.

به داستان زير توجه نماييد:

روزي از “سهل شوشتري“ كه از عرفاي بزرگ و اهل كرامات بود، پرسيدند: چگونه به اين مقام رسيدي؟ گفت : در كودكي نزد دايي ام زندگي مي كردم .وقتي 7 ساله بودم، نيمه شبي از خواب برخاستم. دايي ام را ديدم كه رو به قبله نشسته ، عبايي به دوش كشيده و مشغول نماز خواندن است. از حالت او خوشم آمد. كنارش نشستم تا نمازش تمام شد. آنگاه از من پرسيد: پسر چرا نشسته اي ؟ برو بخواب!

-         از كار شما خوشم آمده و مي خواهم پهلوي شما بنشينم .

-         نه برو بخواب! من به اصرار دايي رفتم و خوابيدم.

شب بعد نيز از خواب بيدار شدم . بازهمان صحنه تكرار شد و من كنار دايي نشستم اين بار به دايي گفتم: دوست دارم هر چه شما مي گوييد من هم تكرار كنم . دايي مرا رو به قبله نشانيد و گفت: يك مرتبه بگو“ يا حاضر و يا ناظر“ من هم تكرار كردم سپس دايي ام گفت: براي امشب كافي است . حالا برو بخواب.

اين كار چند شب تكرار شد و هر شب عبارتي كه از دايي آموخته بودم را چند بار تكرار مي كردم . كم كم وضو گرفتن را هم آموختم وپس از آنكه وضو مي گرفتم ، هفت بار مي گفتم “يا حاضر و يا ناظر“ كار به جايي مي رسيد كه من بدون اينكه نزد دايي بروم خودم قبل از اذان صبح بيدار ميشدم و پس از نماز تسبيح به دست مي گرفتم و پيوسته تكرار مي كردم : “يا حاضر يا ناظر“ و از اين كار لذت روحاني مي بردم تا اينكه به اين مقام و مرتبه رسيدم.

5- والدين الگو

رفتارهاي پدر و مادر خواسته يا ناخواسته، مورد تقليد فرزندانشان قرار مي گيرد. كودكان به قدري باهوش هستند ك حتي مي توانند احساس شما را هم از انجام يك كار درك كنند. مثلاً اگر شما در خواندن نماز سستي كنيد يا آن را كاري خسته كننده بدانيد، با اين كار به فرزندان خود ياد داده ايد كه نماز عملي خسته كننده و تكراري است ولي اگر براي نماز خود ارزش قائل شديد و خصوصاً بعد از به جا آوردن نماز  نشاط بيشتري پيدا كرديد و اخلاق تان نسبت به قبل از آن تغيير بهتري داشت ، كودك مي آموزد كه نماز شادي آفرين و محبت بخش است.

پدر ومادر كه الگوي فرزندان هستند، بايد اين را در همه ابعاد آن پياده كنند. دستورات ديني مي گويد كه انسان ها بايد چگونه زندگي كنند، چگونه رشد كنند. مبادا به كودكانمان بگوييم نماز بخوان ولي خودمان دروغ بگوييم و كارهايي كه نبايد انجام دهيم، مرتكب شويم . اگرفضاي خانه آميخته با ارزش هاي معنوي باشد و پدر و مادر خود ارزش هاي الهي و تكاليف ديني را در زندگي خويش جدي بگيرند، كودكان به طور غير مستقيم و به صورت مشاهده اي از اين جو معنوي متأثر مي شوند و علايق ديني در آنها به طور طبيعي پرورش مي يابد.