ميلاد مسعود حضرت فاطمه معصومه(س) در روز اول ذيقعده سال 173 هـجرى واقع شده است. مدرك اين سخن، گفتار محدث خبير، علامه گرانقدر مرحوم آية الله شيخ على نمازى (متوفى دوم ذيحجة الحرام سال هـجري) صاحب كتاب ارزشمند«مستدرك سفينه» و ده ها كتاب ديگر است، كه ايشان در صفحه 257 جلد هشتم كتاب مستدرك سفينه در ماده «فطم» ، شرح زندگانى حضرت معصومه(س) را با اين عبارت آغاز مى كند:

«بايد توجه داشت كه در مورد روز و ماه ولادت آن حضرت هيچ قول مخالفى نقل نشده است.البته در سال ولادت آن حضرت اختلافى بين سال هاى 173 و 183 هـجرى است كه با توجه به سال شهادت حضرت موسى بن جعفر(ع) در سال 183 هـ ق واين كه آن حضرت سال هاى آخر عمر را در زندان و دور از خانواده به سر مى برده اند و نيز با تحقيق و بررسى هاى تاريخى ديگر، ميلاد ايشان در سال 173 صحيح تر به نظر مى رسد.

مدارك ديگرى كه در مورد روز ولادت آن حضرت در دسترس مى باشد، به شرح ذيل است:

1ـ عوالم العلوم، تأليف: علامه بحرانى، ج 21،ص 328.

2ـ گنجينه آثار قم، تأليف: شيخ عباس فيض، ج 1، ص 386.

3ـ حياه الست، تأليف: مرحوم شيخ مهدى منصورى، ص 10.

4ـ فاطمه بنت الامام موسى الكاظم، تأليف: دكتر محمد هادى امينى(فرزند علامه امينى)، ص 21،5

5ـ زندگى حضرت معصومه(س) تأليف: مرحوم شيخ مهدى منصورى، ص 34.

تعداد امامزادگان شايسته تعظيم و تجليل در «دار الايمان قم‏»كه بر فراز قبور مطهرشان گنبد و سايبان هست‏به چهارصد نفرمى‏رسد.

در ميان اين چهار صد اختر تابناكى كه در آسمان قم نورافشانى‏مى‏كنند، ماه تابانى كه همه آنها را تحت الشعاع انوار درخشان‏خود قرار داده، تربت پاك شفيعه محشر، كريمه اهل‏بيت‏پيمبر(عليهم السلام)، دخت گرامى موسى بن جعفر، حضرت معصومه(س)مى‏باشد.

پژوهشگر معاصر، علامه بزرگوار، حاج محمدتقى تسترى، مولف قاموس‏الرجال مى‏نويسد: «درميان فرزندان امام كاظم(ع) با آن همه كثرتشان بعد از امام‏رضا(ع)، كسى همسنگ حضرت معصومه(س) نمى‏باشد. » محدث گرانقدرحاج شيخ عباس قمى به هنگام بحث از دختران حضرت موسى بن‏جعفر(ع)، مى‏نويسد: «برحسب آنچه به مارسيده، افضل آنها سيده جليله معظمه، فاطمه‏بنت امام موسى(ع)، معروف به حضرت معصومه(س) است.» بررسى‏شخصيت‏برجسته و فضايل گسترده حضرت معصومه(س) در اين صفحات‏نمى‏گنجد. در اين نوشته به برخى از ويژگيهاى آن خاتون دوسرااشاره مى‏كنيم:

1- شفاعت گسترده

بالاترين جايگاه شفاعت، از آن رسول گرامى اسلام است كه در قرآن‏كريم از آن به «مقام محمود» تعبير شده است. و گستردگى آن باجمله بلند: (ولسوف يعتيك ربك فترضى) بيان گرديده است. همانا دو تن ازبانوان خاندان رسول مكرم شفاعت گسترده‏اى دارند كه بسيار وسيع‏و جهان شمول است و مى‏تواند همه اهالى محشر را فراگيرد:

1- خاتون محشر، صديقه اطهر، حضرت فاطمه زهرا سلام الله‏عليها.

2- شفيعه روزجزا، حضرت فاطمه معصومه(س).

در مورد شفاعت گسترده حضرت زهرا سلام الله عليها همين بس كه‏شفاعت، مهريه آن حضرت است و به هنگام ازدواج پيك وحى طاقه‏ابريشمى از جانب پروردگار آورد كه در آن، جمله «خداوند مهريه‏فاطمه زهرا را شفاعت گنهكاران از امت محمد(ص) قرار داد.» باكلك تقدير نقش بسته بود.

اين حديث از طريق اهل سنت نيز آمده است.

بعد از فاطمه زهرا سلام الله عليها از جهت گستردگى شفاعت،هيچ كس و حد اقل هيچ بانويى به شفيعه محشر، حضرت معصومه‏دخت موسى بن جعفر سلام الله عليها نمى‏رسد، كه امام به حق‏ناطق، حضرت جعفر صادق(ع) در اين رابطه مى‏فرمايد: «تدخل بشفاعتها شيعتناالجنه باجمعهم‏»: «با شفاعت او همه شيعيان ما وارد بهشت مى‏شوند.»

2- عصمت

بر اساس روايتى كه مرحوم سپهر در «ناسخ‏» از امام رضا(ع)روايت كرده، لقب «معصومه‏» را به حضرت معصومه، امام هشتم‏اعطا كرده‏اند. طبق اين روايت امام رضا(ع) فرمود: «من زار المعصومه بقم كمن زارنى‏» «هركس حضرت معصومه را درقم زيارت كند، همانند كسى است كه مرا زيارت كرده باشد.» اين‏روايت را مرحوم محلاتى نيز به همين تعبير نقل كرده است.با توجه به اين كه عصمت‏به چهارده معصوم(عليهم السلام) منحصرنيست، بلكه همه پيامبران، امامان و فرشتگان معصوم هستند.و علت اشتهار حضرت رسول اكرم، فاطمه زهرا و امامان(عليهم‏السلام) به «چهارده معصوم‏» آن است كه آنها علاوه بر مصونيت ازگناهان صغيره و كبيره، از «ترك اولى‏» نيز كه منافات با عصمت‏ندارد، پاك و مبرا بودند.

مرحوم مقرم در كتابهاى ارزشمند: «العباس‏» و «على الاكبر» دلائل عصمت‏حضرت ابوالفضل و حضرت‏على‏اكبر(عليهماالسلام) را بر شمرده‏است. و مرحوم نقدى در كتاب‏«زينب الكبرى‏» از عصمت‏حضرت زينب سلام الله عليها سخن‏گفته است. و مولف «كريمه اهلبيت‏» شواهد عصمت‏حضرت معصومه(س)را بازگو نموده است.

و با توجه به اين كه حضرت معصومه(س) نام شريفشان «فاطمه‏»است و در حال حيات به «معصومه‏» ملقب نبودند، تعبير امام(ع)دقيقا به معناى اثبات عصمت است، زيرا بر اساس قاعده معروف:«تعليق حكم به وصف مشعر بر عليت است‏» دلالت‏حديث‏شريف برعصمت آن بزرگوار بى‏ترديد خواهد بود.

3- فداها ابوها

آيت الله سيد نصر الله مستنبط از كتاب «كشف اللئالى‏» نقل‏فرموده كه روزى عده‏اى از شيعيان وارد مدينه شدند و پرسشهايى‏داشتند كه مى‏خواستند از محضر امام كاظم(ع) بپرسند. امام(ع) درسفر بودند، پرسشهاى خود را نوشته به دودمان امامت تقديم‏نمودند، چون عزم سفر كردند براى پاسخ پرسشهاى خود به منزل‏امام(ع) شرفياب شدند، امام كاظم(ع) مراجعت نفرموده بود و آنهاامكان توقف نداشتند، از اين رو حضرت معصومه(س) پاسخ آن پرسشهارا نوشتند و به آنها تسليم نمودند، آنها با مسرت فراوان ازمدينه منوره خارج شدند، در بيرون مدينه با امام كاظم(ع) مصادف‏شدند و داستان خود را براى آن حضرت شرح دادند.

هنگامى كه امام(ع) پرسشهاى آنان و پاسخهاى حضرت معصومه(س) راملاحظه كردند، سه بار فرمودند: «فداها ابوها» «پدرش به قربانش باد.» باتوجه به اين كه‏حضرت معصومه(س) به هنگام دستگيرى پدر بزرگوارش خردسال بود،اين داستان از مقام بسيار والا و دانش بسيار گسترده آن حضرت‏حكايت مى‏كند.

4- بارگاه حضرت معصومه(س) تجليگاه حضرت زهرا(س)

بر اساس روياى صادقه‏اى كه مرحوم آيت الله مرعشى نجفى(ره) ازپدر بزرگوارش مرحوم حاج سيدمحمود مرعشى (متوفاى 1338 ه’ .)نقل مى‏كردند، قبر شريف حضرت معصومه(س) جلوه‏گاه قبر گم شده‏مادر بزرگوارش حضرت صديقه طاهره سلام الله عليها مى‏باشد.آن مرحوم در صدد بود كه به هر وسيله‏اى كه ممكن باشد، محل دفن‏حضرت زهرا سلام الله عليها را به دست آورد، به اين منظورختم مجربى را آغاز مى‏كند و چهل شب آن را ادامه مى‏دهد، تا درشب چهلم به خدمت‏حضرت باقر و يا حضرت صادق(عليهماالسلام)شرفياب مى‏شود، امام(ع) به ايشان مى‏فرمايد: «عليك بكريمه اهل البيت‏» «به دامن كريمه اهلبيت پناه‏ببريد.» عرض مى‏كند: بلى من هم اين ختم را براى اين منظور گرفته‏ام كه قبر شريف‏بى‏بى را دقيقا بدانم و به زيارتش بروم.

امام(ع) فرمود: منظور من قبر شريف حضرت معصومه درقم مى‏باشد.»سپس ادامه داد: «براى مصالحى خداوند اراده فرموده كه محل دفن حضرت فاطمه‏سلام الله عليها همواره مخفى بماند و لذا قبر حضرت معصومه راتجليگاه قبرآن حضرت قرار داده است. هر جلال و جبروتى كه براى‏قبر شريف حضرت زهرا مقدر بود خداوند متعال همان جلال و جبروت‏را بر قبر مطهر حضرت معصومه(س) قرار داده است.»

5- پيشگوئى امام صادق(ع)

امام جعفر صادق(ع) در ضمن حديث مشهورى كه پيرامون قداست قم به‏گروهى از اهالى رى بيان كردند، فرمودند: «تقبض فيها امراءه هى من ولدى، واسمها فاطمه بنت موسى، تدخل‏بشفاعتها شيعتنا الجنه باجمعهم‏» «بانويى از فرزندان من به‏نام «فاطمه‏» دختر موسى، در آنجا رحلت مى‏كند، كه با شفاعت اوهمه شيعيان ما وارد بهشت مى‏شوند.» راوى مى‏گويد: من اين حديث‏را هنگامى از امام صادق(ع) شنيدم كه حضرت موسى بن جعفر(ع)هنوز ديده به جهان نگشوده بود.

پيشگوئى امام صادق(ع) از ارتحال حضرت معصومه(س) در قم پيش ازولادت پدر بزرگوارش بسيار حائز اهميت است و از مقام بسيار شامخ‏آن حضرت حكايت مى‏كند.

6- رمز قداست قم

در احاديث فراوانى از قداست قم سخن رفته، تصوير آن در آسمان‏چهارم به رسول اكرم(ص) ارائه شده است.

اميرمومنان(ع) به اهالى قم درود فرستاده و از جاى پاى جبرئيل‏در آن سخن گفته و امام صادق(ع) قم را حرم اهلبيت معرفى كرده وخاك آن را پاك و پاكيزه تعبير كرده‏است. امام كاظم(ع) قم را عش‏آل محمد (آشيانه آل محمد(ص)) ناميده و يكى از درهاى بهشت رااز آن اهل‏قم دانسته. امام هادى(ع) اهل قم را «مغفور لهم‏»(آمرزيده) تعبير كرده و امام حسن عسكرى(ع) از حسن نيت آنهاتمجيد كرده و با تعبيرات بلندى اهالى قم را ستوده است.اينها و دهها حديث ديگرى كه در قداست و شرافت قم و اهل قم ازپيشوايان معصوم به ما رسيده، فضيلت و عظمت اين سرزمين را براى‏همگان روشن مى‏سازند، جز اين كه بايد ديد راز و رمز اين همه‏شرافت و قداست چيست؟

حديث فوق كه پيرامون ارتحال حضرت معصومه(س) به عنوان پيشگوئى‏از امام صادق(ع) نقل شد، از راز و رمز آن پرده بر مى‏دارد وروشن مى‏سازد كه اين همه فضيلت و شرافت، از ريحانه پيامبر،كريمه اهلبيت، مهين بانوى اسلام، حضرت معصومه(س) سرچشمه‏مى‏گيرد، كه در اين سرزمين ديده از جهان فرو بسته، گردو خاك‏اين سرزمين را توتياى ديدگان حور و ملائك نموده است.

7- تنها خواهر امام هشتم

نجمه خاتون همسرگرامى امام كاظم(ع) تنها دو فرزند در دامان‏خود پرورش داد و آنها عبارتند از:

1- خورشيد فروزان امامت، حضرت على بن موسى الرضا(ع).

2- ماه تابان درج عصمت، حضرت معصومه(س).

محمد بن جرير طبرى، دانشمند گرانمايه شيعه در قرن پنجم هجرى،براين واقعيت تصريح نموده است.

مدت 25 سال تمام حضرت رضا(ع) تنها فرزند نجمه خاتون بود، پس‏از يك ربع قرن انتظار، سرانجام ستاره‏اى تابان از دامن نجمه‏درخشيد كه هم سنگ امام هشتم(ع) بود و امام(ع) توانست والاترين‏عواطف انباشته شده در سويداى دلش را بر او نثار كند.

بين حضرت معصومه(س) و برادرش امام رضا(ع) عواطف سرشار و محبت‏زايدالوصفى بود كه قلم از ترسيم آن عاجز است.

در يكى از معجزات امام كاظم(ع) كه حضرت معصومه نيز نقشى دارد،هنگامى كه مرد نصرانى مى‏پرسد: «شما كه هستيد؟» مى‏فرمايد: «انا المعصومه اخت الرضا» «من معصومه، خواهر امام رضا(ع)مى‏باشم.» اين تعبير از محبت‏سرشار آن حضرت به برادر بزرگوارش‏امام رضا(ع) و از مباهات او به اين خواهر برادرى سرچشمه‏مى‏گيرد.

8- نامه دعوت

محبت و مودت اين خواهر و برادر در سطح بسيار بالا بود، به طورى‏كه مفارقت امام هشتم(ع) براى حضرت معصومه(س) بسيار سخت‏بود،جدائى حضرت معصومه(س) نيز براى امام هشتم(ع) قابل تحمل نبود.و لذا پس از استقرار امام هشتم(ع) در مرو، نامه‏اى خطاب به‏حضرت معصومه(س) مرقوم فرموده، آن را توسط غلام مورد اعتمادى به‏مدينه ارسال نمود.

جالب توجه است كه حضرت رضا(ع) به غلام دستور داد كه در هيچ‏منزلى توقف نكند، تا آن مرقومه را در اندك زمان ممكن به مدينه‏منوره برساند.

حضرت معصومه(ع) نيز به مجرد دريافت دست‏خط برادر، رخت‏سفر بست‏و خود را مهياى سفر نمود

اسامى آن حضرت:

فاطمه

اين مجلله عظيم الشان هم نام حضرت زهرا(س)و فاطمه يافاطمه كبرى‏ناميده شده است.

در روايتى درباره مقام والا و عظمت‏شان حضرت زهرا(س)و علت‏ناميده شدن ايشان به فاطمه آمده است:

محمد بن مسلم گفت: از ابوجعفر امام باقر(ع)شنيدم كه فرمود:

فاطمه داراى جايگاهى كنار در جهنم است. وقتى روز قيامت مى‏شود،ميان دو چشم هر نفر، مومن ياكافر نگاشته مى‏شود. آنگاه به كسى‏كه دوستدار اهل‏بيت است و گناهان فراوانى دارد، دستور داده‏مى‏شود به آتش افكنده گردد. وقتى حضرت فاطمه آن شخص را مى‏بيند،مى‏گويد: بارالها! مولاى من! مرا فاطمه نام نهادى و به واسطه من‏مى‏خواستى از كسانى كه دوستدار من و ذريه‏ام هستند، درگذرى‏وعده‏ات حق است و تو از وعده‏ات تخلف نمى‏كنى.

در آن زمان خداوند عزيز و والامرتبه مى‏فرمايد: درست گفتى، تورا فاطمه نام نهادم و مى‏خواستم به خاطرتو از كسى كه دوستت‏دارد، و پيرو توست و به خاندانت علاقمند و پيرو آنان است،درگذرم. پيمانم حق است و من خلف وعده نمى‏كنم; به اين سبب به‏بنده‏ام فرمان داخل شدن در آتش را دادم تاتو درباره او شفاعت‏كنى. تو را شفيع قرار دادم تا براى ملائكه و پيامبران وفرستادگانم و صاحبان اين توقفگاه، جايگاه و منزلتت درپيشگاه من‏مشخص شود. هركس را كه ديدى ميان دو چشمش كلمه مومن است، مى‏گيرى‏و داخل بهشت مى‏كنى.

حضرت معصومه(س)نيز چون حضرت فاطمه زهرا(س)داراى مقام شفاعت‏است. و احتمالا ناميده شدن وى به فاطمه بى‏ارتباط بااين مقام‏نبوده است. به هر تقدير به واسطه اين بانوى گرامى بسيارى ازشيعيان داخل بهشت مى‏گردند. در اين‏باره امام صادق(ع) مى‏فرمايد:

«… الا ان للجنه ثمانيه ابواب، ثلاثه منها الى قم. تقبض فيهاامراه هى من ولدى و اسمها فاطمه بنت موسى تدخل بشفاعتها شيعتى‏الجنه باجمعهم.»

آگاه باشيد، براى بهشت هشت دراست; سه تا از آنها به سوى قم‏باز مى‏شود. در آنجا بانويى قبض روح مى‏شود. او از جمله‏فرزندانم، و نامش فاطمه دختر موسى است. به شفاعت او همه شيعيان‏داخل بهشت مى‏گردند.

برخى از نويسندگان در توضيح روايت فوق گفته‏اند:

مقتضاى اين خبر آن است كه از براى آن مخدره(فاطمه معصومه)درنزد خداى تعالى مقام محمودى مى‏باشد كه شفاعت نمودن آن مخدره‏باشد(در)روزجزا. و از براى او نزد خدا شانى است عظيم كه آن‏حضرت و هكذا برادرش حضرت رضا(ع) كه در زيارتش مى‏فرمايد: «ان لك‏عندالله شانا من الشان.» و هكذا حضرت جواد. دركتاب مفتاح‏الجنان مذكور است كه حضرت رضا فرمود: هركه زيارت كند او راهمچنان است كه مرا زيارت كرده است. گرچه مولف مفتاح معلوم‏نيست، اما از احاديث معتبر نيز(چنين مطلبى)استفاده مى‏شود. درحديث است كه «من زار ذريتهما كانما زارهما» ; هركس ذريه حضرت‏حسن و حسين را زيارت كند، مثل كسى است كه خود آنها را زيارت‏كند. حضرت معصومه و حضرت عبدالعظيم حسنى نيز مشمول همين حكم‏مى‏باشند.

آرى، حضرت معصومه از مقام محمود يعنى مقام شفاعت‏برخورداراست:

يا بضعه الرساله

ياد مدينه كردم باگوش جان شنيدم لبيك را زبالا تا در حرم رسيدم آيا شد آشكارا قبرنهان زهرا؟ يا فاطمه زهرسو با گوش جان شنيدم بنت امام كاظم اخت امام هشتم باشد شفاعتش را روز جزا اميدم يا بضعه‏الرساله، ما را مران زدرگه گشتم گداى كويت از غير، دل بريدم برزاده برادر، جان جواد سوگند رحمى، اگر چه زير بارگنه خميدم يافاطمه، شفاعت از روسياهى‏ام كن تاخلق روز محشر بينند روسپيدم

معصومه

حضرت فاطمه معصومه مستغرق درعبادت، و از آلايش به معاصى وزشتيها پيراسته و عصمت مادرش زهرا(س)در او تجلى نموده است.

براساس پاره‏اى از روايات، لقب معصومه از سوى امام رضا(ع)به‏اين بانوى عظيم الشان اعطا گرديد. علامه مجلسى دراين باره‏گويد: امام رضا(ع)درجايى فرمود: «من زار المعصومه بقم كمن‏زارنى‏» هركس معصومه را در قم زيارت كند، مانند كسى است كه مرازيارت كرده است.

كريمه اهل‏بيت

حضرت معصومه درزبان علما و فقهاى شيعه به لقب «كريمه‏اهل‏بيت‏» ياد مى‏شود. از ميان بانوان اهل‏بيت اين نام زيبا تنهابه او اختصاص يافته است.

بر اساس روياى صادق و صحيح نسب‏شناس گرانقدر مرحوم آيت‏الله‏سيدمحمود مرعشى نجفى(م 1338 ه .)اين لقب از طرف امام‏صادق(ع)برحضرت معصومه اطلاق شده است. در اين رويا امام‏صادق(ع)به آيت الله نجفى كه با دعا و راز و نياز تلاش پى‏گيرى‏را براى يافتن قبر مطهر حضرت زهرا(س)آغاز كرده بود، خطاب‏فرمود: «عليك بكريمه اهل‏بيت‏» ; برتوباد به كريمه اهل‏بيت.

لقبهاى حضرت معصومه(س)از زيارتنامه‏ها

تاآنجايى كه ما اطلاع يافتيم، سه‏زيارتنامه براى حضرت معصومه‏ذكر شده است: يكى از آنها مشهورو دوتاى ديگر غيرمشهوراست.

اسامى و لقبهايى كه براى حضرت معصومه در دو زيارتنامه غيرمشهور ذكر شده، به قرار ذيل است:

طاهره(پاكيزه); حميده(ستوده); بره(نيكوكار);رشيده(رشديافته); تقيه (پرهيزكار); رضيه(خشنود از خدا) ;مرضيه(مورد رضايت‏خدا); سيده طاهره(بانوى پاكيزه); سيده‏صديقه(بانوى بسيار راستگو); سيده رضيه مرضيه(بانوى خشنود ازخدا و مورد رضاى او); سيده‏نساء العالمين(سرور زنان عالم)

لقبهاى ديگر آن بانو

محدثه و عابده و مقدامه(بانوى پيشتاز)از ديگر صفات و القابى‏است كه براى حضرت معصومه عنوان شده است.